Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB), devamlı olarak işlevselliği veya gelişimi engelleyen bir dikkatsizlik ve/veya hiperaktivite-dürtüsellik modeliyle belirginleşir. 

DEHB’si olan kişiler aşağıdaki semptom türlerini sürekli olarak deneyimlerler:

• Dikkatsizlik: Bir kişinin yaptığı işi tamamlamakta, odaklanmayı sürdürmede ve organize olmada zorluk çekebileceği anlamına gelir ve bu sorunlar, karşı gelme ya da anlama eksikliği nedeniyle değildir.
• Hiperaktivite: Uygun olmayan durumlarda kişinin sürekli hareket etmesi, kıpırdanması veya aşırı miktarda konuşması demektir. Yetişkinlerde hiperaktivite belirtileri arasında aşırı huzursuzluk veya çok fazla konuşmak gelir. 
• Dürtüsellik: Kişinin düşünmeden hareket etmesi veya kendini kontrol etmekte zorluk çekmesi anlamına gelir. Dürtüsellik aynı zamanda anında ödül alma arzusunu veya hazzı ertelemeyi geciktirememeyi de içerebilir. Dürtüsel bir kişi, başkalarının firsat vermeden uzun vadeli sonuçları düşünmeden önemli kararlar verebilir.

DEHB’nin semptomları nelerdir?

DEHB’li bazı kişilerde çoğunlukla dikkatsizlik belirtileri görülürken, diğerlerinde çoğunlukla hiperaktivite-dürtüsellik belirtileri görülür ve bazılarında her iki semptom türü de vardır.

Her insan bir miktar dikkatsizlik, odaklanma sorunu ve dürtüsellik yaşar, ancak DEHB’li kişilerde bu davranışlar; 

• Daha şiddetlidir
• Daha sık meydana gelir
• Okul veya iş gibi sosyal ortamlarda işlevlerini etkiler veya kalitesini azaltır. 

Dikkatsizlik

Dikkatsizlik belirtileri olan kişiler sıklıkla;

• Ayrıntıları gözden kaçırabilir ve okul ödevlerinde, işte veya diğer etkinliklerde dikkatsizlik hataları yapabilir
• Oyun oynarken veya uzun süren konuşmalar, dersler veya okumalar sırasında dikkatini sürdürmekte güçlük çekebilir
• Kendisiyle konuşulduğunda dinlemiyormuş gibi gözükebilir 
• Talimatları takip etmekte veya okul ödevlerini, ev işlerini veya iş yerindeki görevleri bitirmekte zorlanır veya görevlere başladıktan sonra odağını kaybedip kolayca dikkati dağılabilir.
• Görevleri ve etkinlikleri düzenlemede ve sırayla yapmada, malzemeleri ve eşyaları düzenli tutmada, zamanı yönetmede ve son teslim tarihlerine uymada zorluk yaşayabilir
• Ev ödevi, rapor hazırlama, form doldurma veya uzun makaleleri gözden geçirme gibi sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınabilir.
• Okul malzemeleri, kalemler, kitaplar, aletler, cüzdanlar, anahtarlar, evraklar, gözlükler ve cep telefonları gibi ihtiyacı olan şeyleri kaybedebilir
• İlgisiz düşünceler veya uyaranlardan dolayı dikkati kolayca dağılabilir
• Ev işleri, ayak işleri, çağrılara cevap verme ve randevulara uyma gibi günlük aktiviteleri unutabilir

Hiperaktivite-Dürtüsellik

Hiperaktivite-Dürtüsellik semptomları olan bireyler genellikle:

• Otururken yerinde duramaz
• Sınıf veya ofis gibi ortamlarda oturmakta zorlanır 
• Uygunsuz zamanlarda koşar, (çocuksa)etrafta koşuşturur veya tırmanır ya da (genç yada yetişkinse) sıklıkla huzursuz hisseder.
• Sessizce oyun oynayamaz veya bir şeylerle meşgul olamaz
• Sürekli hareket halinde olur 
• Fazla konuşur
• Soruları tam duymadan yanıtlar, başkalarının cümlelerini tamamlar veya konuşma sırasında söz kesip sıra beklemeden konuşur. 
• Sıra beklemekte zorluk yaşar
• Konuşurken, oyun oynarken, veya başka etkinliklerde başkalarının sözünü keser ve izin almadan ve istenmeden katılır

Birinci basamak sağlık hizmeti sağlayıcıları bazen DEHB’yi teşhis edip tedavi edebilir veya bireyleri, kapsamlı bir değerlendirme yapabilecek ve DEHB tanısı koyabilecek bir psikiyatrist veya klinik psikoloğuna yönlendirebilirler.

Bir kişiye DEHB tanısı konulabilmesi için dikkatsizlik ve/veya hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin kronik veya uzun süreli olması, kişinin işlevselliğini bozması ve kişinin yaşına göre tipik gelişiminin gerisinde kalmasına neden olması gerekir. Stres, uyku bozuklukları, anksiyete, depresyon ve benzeri bozukluk veya hastalıklar DEHB’ye benzer semptomlar yaratabilir. Bu nedenle semptomların gerçek nedenini belirlemek için kapsamlı bir değerlendirme gerekir.

DEHB’li çocukların çoğuna ilkokul yıllarında tanı konur. Bir ergenin veya yetişkinin DEHB tanısı alabilmesi için belirtilerin 12 yaşından önce mevcut olması gerekir.

DEHB belirtileri 3 ila 6 yaşları arasında ortaya çıkıp ergenlik ve yetişkinlik boyunca devam edebilir. DEHB belirtileri, çoğunlukla dikkatsizlik belirtileri olan çocuklarda duygu veya disiplin sorunlarıyla karıştırılabilir veya tamamen gözden kaçırılabilir ve bu da tanının gecikmesine neden olabilir. Tanı konmamış DEHB’li yetişkinlerin geçmişinde zayıf akademik performans, iş yerinde sorunlar veya zor ya da başarısız bir ilişki geçmişi olabilir.

Kişi yaşlandıkça DEHB belirtileri zamanla değişebilir. DEHB’li küçük çocuklarda hiperaktivite-dürtüsellik en baskın semptomdur. Çocuk ilkokula başladığında dikkatsizlik daha da belirginleşip akademik açıdan zorlanmasına neden olabilir. Ergenlik döneminde hiperaktivite azalır gibi görünebilir ve belirtiler daha çok huzursuzluk veya takıntılı hareketleri içerir, ancak dikkatsizlik ve dürtüsellik devam eder. DEHB’li birçok genç aynı zamanda ilişki sorunları ve asosyal davranışlarla da mücadele etmektedir. Dikkatsizlik, huzursuzluk ve dürtüsellik genellikle yetişkinlikte de devam eder.

DEHB’nin risk faktörleri nelerdir?

Araştırmacılar henüz DEHB neden ortaya çıktığından emin değiller, ancak birçok çalışma genlerin büyük bir rol oynadığını öne sürüyor. Diğer birçok bozukluk gibi DEHB de muhtemelen birkaç faktörlerin birleşiminden kaynaklanmaktadır. Genetiğe ek olarak araştırmacılar, DEHB gelişme riskini artırabilecek olası çevresel faktörleri de araştırıyor ve beyin yaralanmalarının, beslenmenin ve sosyal çevrelerin DEHB’de nasıl bir rol oynayabileceğini araştırıyor.

DEHB erkeklerde kadınlara oranla daha yaygındır ve DEHB’li kadınların çoğunlukla dikkatsizlik semptomlarına sahip olma olasılığı daha yüksektir. DEHB’li bireylerde sıklıkla öğrenme güçlüğü, kaygı bozukluğu, davranış bozukluğu, depresyon ve madde kullanım bozukluğu gibi başka rahatsızlıklar da görülür.

DEHB nasıl tedavi edilir?

Henüz DEHB’nin kesin bir tedavisi olmasa bile, mevcut yöntemler semptomları azaltabilir ve işlevselliği geliştirebilir. Tedaviler arasında ilaç tedavisi, psikoterapi, eğitim ve öğretim veya bu tedavilerin bir kombinasyonu yer alır.

İlaç 

Birçok kişi için DEHB ilaçları hiperaktiviteyi ve dürtüselliği azaltır ve odaklanma, çalışma ve öğrenme becerilerini arttırır. Bazen belirli bir kişi için doğru olanı bulmak için birkaç farklı ilaç veya dozajın denenmesi gerekir. İlaç kullanan herkes, reçeteyi yazan doktor tarafından yakından takip edilmelidir.

Uyarıcılar: DEHB tedavisinde kullanılan en yaygın ilaç türüne “uyarıcı” denir. DEHB’yi stimülan olarak kabul edilen bir ilaçla tedavi etmek tuhaf gelse de, bu ilaç, dopamin ve norepinefrin olarak bilinen ve düşünme ve dikkati arttıran kimyasallarla arttırır. 

Tıbbi gözetim altında uyarıcı ilaçların güvenli olduğu kabul edilir. Ancak tüm ilaçlar gibi yanlış kullanıldığında veya reçetedeki dozu aştığında yan etkileri olabilir ve dolayısıyla  kişinin sağlık hizmeti sağlayıcısının ilaca nasıl tepki verebileceğini izlemesini gerektirir.

Uyarıcı olmayanlar: Bazı DEHB ilaçları uyarıcı değildir ve bu ilaçların etki etmeye başlaması uyarıcılara göre daha uzun sürsede DEHB’li bir kişide odaklanma, dikkat ve dürtüsellikle ilgili sorunlara iyi gelebilir. Uyarıcıların rahatsız edici yan etkileri olduğunda, bir uyarıcı etkili olmadığında veya uyarıcıların etkinliğini artırmak için doktorlar, uyarıcı olmayan bir ilacı bir uyarıcı ile reçete edebilir.

Her ne kadar ABD Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) tarafından DEHB tedavisi için onaylanmamış olsa da, bazı antidepresanlar tek başına veya bir uyarıcıyla beraber DEHB tedavisinde kullanılmaktadır. Antidepresanlar DEHB’nin tüm semptomlarına karşı iyi gelebilir ve hastaya uyarıcıların rahatsız edici yan etkilerine karşı reçete edilebilir. Hastanın anksiyete bozukluğu, depresyon veya başka bir duygudurum bozukluğu gibi başka bir rahatsızlığı varsa, antidepresanları uyarıcılarla birleştirmek faydalı olabilir. Uyarıcı olmayan DEHB ilaçları ve antidepresanların da yan etkileri olabilir.

Doktorlar ve hastalar en iyi ilacı, dozu veya ilaç kombinasyonunu bulmak için birlikte çalışabilirler. 

Psikoterapi ve psikososyal müdahaleler

DEHB’li bireylerin ve ailelerinin semptomları yönetmelerine ve günlük işleyişlerini geliştirmelerine yardımcı olan bazı spesifik psikososyal müdahaleler vardır.

Tanı konulmadan önce okul çağındaki bir çocuğa karşı aile içinde hayal kırıklığı, suçlama ve öfke oluşmuş olabilir. Ebeveynler ve çocuklar, olumsuz duyguların üstesinden gelmek için özel yardıma ihtiyaç duyabilirler. Ruh sağlığı uzmanları ebeveynlere DEHB ve aile üzerindeki etkileri ile ilgili bilgi verebilir. Ayrıca çocuğun ve ebeveynlerinin yeni beceriler, tutumlar ve birbirleriyle ilişki kurma yolları geliştirmelerine yardımcı olabilirler.

DEHB’li çocuklar ve gençlere yönelik her türlü terapi, ebeveynlerin aktif bir rol oynamasını gerektirir. Çocukla (ebeveyn katılımı olmadan) bireysel tedavi seanslarını içeren psikoterapi türleri, DEHB belirtilerini ve davranışlarını yönetmede etkili değildir. Bu tür tedaviler, DEHB ile birlikte ortaya çıkabilecek anksiyete veya depresyon semptomlarının tedavisinde daha etkili olur.

Davranış terapisi, kişinin davranışlarını değiştirmesine yardımcı olmayı amaçlayan bir psikoterapi türüdür. Işlerinin düzenlenmesine, okul çalışmalarının tamamlanmasına, veya duygusal açıdan zorlayıcı olayların üstesinden gelinmesine yardım edebilir. Davranış terapisi aynı zamanda kişiye aşağıdakileri öğretir:

• Kendi davranışlarını gözlemlemeyi
• Öfkeyi kontrol etmek veya harekete geçmeden önce düşünmek gibi arzu edilen bir şekilde hareket ettiğinde kendine övgü veya ödül vermeyi.

Ebeveynler, öğretmenler ve aile üyeleri de belirli davranışlar hakkında geri bildirimde bulunabilir ve kişinin davranışlarını kontrol etmesine yardımcı olmak için açık kurallar, görev listeleri ve yapılandırılmış rutinler oluşturmasına yardımcı olabilir. Terapistler çocuklara sıralarını nasıl bekleyeceklerini, oyuncakları paylaşmalarını, yardım istemelerini veya alay edilmelerine nasıl tepki vereceklerini öğretebilirler. Başkalarının yüz ifadelerini ve ses tonunu okumayı ve uygun şekilde tepki vermeyi öğrenmek de sosyal beceri eğitiminin bir parçası olabilir.

Bilişsel davranış terapisi, kişinin odaklanma ve konsantrasyon yeteneğini geliştirebilmesi için kendi düşüncelerinin ve duygularının nasıl fark edip kabul edeceğini öğrenmesine yardımcı olur. Terapist ayrıca DEHB’li kişiyi, tedaviyle birlikte gelen, düşünerek hareket etmek veya gereksiz risk alma dürtüsüne direnmek gibi yaşam değişikliklerine uyum sağlamaya teşvik eder.

Aile ve evlilik terapisi, aile üyelerinin ve eşlerin yıkıcı davranışlarla başa çıkmanın, davranış değişikliklerini teşvik etmenin ve DEHB’li kişiyle etkileşimi geliştirmenin verimli yollarını bulmalarına yardımcı olabilir.

Ebeveynlik becerileri eğitimi (davranışsal ebeveyn yönetimi eğitimi), ebeveynlere çocuklarındaki olumlu davranışları teşvik etme ve ödüllendirmeyi öğretir. Ebeveynlere, çocuğun davranışını değiştirmek için bir ödül ve sonuç sistemi kullanmaları, teşvik etmek istedikleri davranışlar için anında ve olumlu geri bildirim vermeleri ve caydırmak istedikleri davranışları görmezden gelmeleri veya yönlendirmeleri öğretilir.

Çocuklara ve gençlere yönelik spesifik davranışsal sınıf yönetimi müdahalelerinin ve/veya akademik düzenlemelerin, belirtilerin yönetilmesinde ve okulda ve akranlarla ilişkilerin geliştirilmesinde etkili olduğu gösterilmiştir. Müdahaleler davranış yönetimi veya yeni düzenleme ve çalışma yollarının öğretilmesini içerebilir. Kolaylıklar, sınıfta ayrıcalıklı oturma düzeni, iş yükünün azaltılması veya sınavlarda  uzatılmış süre içerebilir. 

Stres yönetimi teknikleri, DEHB’li çocukların ebeveynlerine zorluklarla başa çıkma becerilerini artırarak çocuklarının davranışlarına sakin bir şekilde yanıt verebilmelerini sağlayabilir.

Destek grupları ebeveynlerin ve ailelerin benzer sorunları ve endişeleri olan diğer kişilerle bağlantı kurmasına yardımcı olabilir. Gruplar genellikle zorluklarını ve başarılarını paylaşmak, önerilen uzmanlar ve stratejiler hakkında bilgi alışverişinde bulunmak ve uzmanlarla konuşmak için düzenli olarak toplanır.

DEHB’li çocukların ve yetişkinlerin düzenli kalmasına yardımcı olacak yöntemler

Çocuklar için:

Ebeveynler ve öğretmenler aşağıda verilen araçlarla DEHB’li çocukların düzenli kalıp talimatları takip etmesine yardımcı olabilir:

• Sabit bir rutin ve program takip etmek. Uyanma saatinden yatma saatine kadar her gün aynı rutini sürdürün. Ev ödevi, açık havada oyun ve ev içi etkinlikleri için zamanları ekleyin. Programı buzdolabında veya bir ilan tahtasında tutun. Programdaki değişiklikleri mümkün olduğunca önceden yazın.
• Günlük eşyalarını düzenlemek. Her şey için bir yeriniz olsun (giysiler, sırt çantaları ve oyuncaklar gibi) ve her şeyi yerli yerinde tutun.
• Ödev ve defter düzenleyicileri kullanmak. Okul malzemeleri için düzenleyiciler kullanın ve çocuğunuza ödevlerini yazmanın ve gerekli kitapları eve getirmenin önemini vurgulayın. 
• Açık ve net olmak. DEHB’li çocukların anlayabilecekleri ve uygulayabilecekleri tutarlı kurallara ihtiyaçları vardır.
• Kurallara uyulduğunda övgü veya ödül vererek. DEHB’li çocuklar sıklıkla eleştiri alır ve beklerler. İyi davranışları farkedin ve övün.

Yetişkinler için:

Profesyonel bir danışman veya terapist, aşağıdakilere benzer araçlarla DEHB’li bir yetişkinin hayatını yönetmeyi öğrenmesine yardımcı olabilir:

• Rutinleri sürdürmek
• Farklı görev ve etkinlikler için listeler yapmak.
• Takvim kullanmak
• Hatırlatıcı notlar kullanmak
• Anahtarlar, faturalar ve evraklar için özel bir yer tahsis etmek.
• zor ve meşakkatli işleri daha kolay yönetilebilir küçük adımlara bölmek,her bir bölümünü tamamlamanın başarı hissi yaratmasını sağlar.

Kaynak:

National Institute of Mental Health. Attention Deficit Hyperactivity-Disorder.

https://www.nimh.nih.gov/health/topics/attention-deficit-hyperactivity-disorder-adhd